Соғлом турмуш тарзининг асосий шарти ўлароқ тоза ва мусаффо ҳаво ҳамда имкон қадар табиий муҳит кўрсатилади. Тозалик мавжуд моддаларнинг улушига боғлиқ. Бошқача айтганда, бирор кимёвий модда улуши меъёридан ошса ёки камайса, зарарни келтириб чиқаради. Ҳар бир модданинг фойда ёки зарар экани рухсат этилган миқдорига кўра белгиланади. Ҳатто турмушимизда қўлланиладиган маҳсулот ва истеъмол қилиндиган озиқ-овқатлар таркибидаги кимёвий моддалар меъёрдан ошган тақдирда заҳарга айланиши мумкин. Табиий йўл билан парчаланмайдиган, бирикиб маълум миқдордан ошганида салбий таъсир кўрсатадиган моддалар инсон саломатлиги учун хавфли ҳисобланади. Аксарият инсонлар ёш ўтгач, истеъмол килинган кимёвий моддалар миқдори рухсат этилган даражадан ошиб кетади. Баъзида эса истеъмол моллари таркибидаги заҳарли моддалар бир-бирининг кучини ошириб, организмга салбий таъсир кўрсатади. Натижада, касалликлар келиб чиқади. Бундай нохушликлардан сакланиш учун салбий таъсири кам ва умр бўйи истеъмол қилинганда ҳам таркибидаги элементлар микдори белгиланган меъёрдан ошиб кетмайдиган моддалардан фойдаланиш лозим. Бунинг учун, албатта, истеъмол қилинадиган моддалар таркиби ва зарарсизлик чегарасини яхши билиш керак. Белгиланган меъёрни назарга олмай, «бу фойдали, буниси эса зарарли», деб барча нарсани иккига ажратиб қўйиш ҳам нотўғри. Ҳаётимизнинг кўп қисми уй ва ишхонада ўтади. Шу каби жойларда ҳам мазкур хавф-хатарларга беэътибор бўлмаган маъқул. Кундалик ҳаётимизда учувчан газлар (хлорид кислота буғлари), углерод монооксид (СО) ва ҳашаротларга қарши қўлланиладиган турли дори воситалари каби уч мингдан ортиқ органик моддалар бизга таъсир ўтказади. Бу органик моддалар ўрганилганда, 30 та газнинг канцероген (хавфли ўсма касалини келтириб чиқарувчи) хусусияти аниқланган. Ўтказилган тадқиқотларда, керакли чора-тадбирлар олинмаган уйларда ҳавонинг ифлосланиш даражаси соғликка жиддий зарар етказиши аниқданди. Уй шароитида ҳавонинг ифлосланиши, асосан, тозалик ва косметика воситаларида ишлатиладиган зарарли моддалар натижасида юзага келар экан. Сўнгги маълумотларга кўра: -канцероген (рак келтириб чиқарувчи) модда бўлган бензапиреннинг 45 фоизи сигарета орқали; -36 фоизи автомобиллардан чиқадиган газлардан; -16 фоизи парфюмерия, косметика ва бошқа тозалик воситалари, ксерокопия ёки принтер кукуни ҳамда ҳашарот ўлдирувчи инсектицидлар орқали; -3 фоизи саноат ишлаб чиқариш тармоқлари орқали организмга киради. Шундай экан, тамаки чекиш орқали ҳавонинг ифлосланишига қарши камида экологияни бузувчи турли хил заводларга қарши олиб бориладиган саъй-ҳаракатлар лозим. Бир қатор учувчан газлар уйларда ҳам кўп миқцорда бўлиши мумкин. Масалан, қуруқ тозалашда ишлатилациган тетрахлор-этилен, ҳожатхона ва ювиниш хоналари жиҳозларини тозалайциган воситалар, хушбўй ҳидли модцаларца қўлланилациган парадихлор бензол кабилар хавфли ўсмани келтириб чиқарувчи моддалар қаторига киради. Баъзи кимёвий моддалар, газ ҳолатица ҳавога аралашаци. Шу билан бирга, тозалаш ишларида кўп ишлатиладиган хлор ҳам хавфли. Уни ишлатаётганца иложи борича махсус ниқоблардан фойдаланиш керак. Хусусан, ҳомиладор аёллар бундай моддаларни ишлатаётганда эҳтиёт чораларини кўришлари талаб этилади. Сув тозалашда ишлатиладиган хлор, аччиқтош, оҳак каби моддаларнинг ҳам соғлиққа зарари бор. Шунинг учун, агар сув оҳакли ёки хлорли бўлса (билиш мумкин), истеъмол қилмаган маъқул. Маиший қувур сувларидан эса қайнатиб фойдаланиш керак. Шунингдек, кўп миқдордаги хлорли сувда душ олиш тавсия этилмайди. Газ плита ва ўчоқлардан билинар-билинмас чиқадиган газлар зараридан сақланиш учун ошхонани тез-тез шамоллатиб туриш керак. Ҳашаротларга қарши ишлатилациган пестицицлар таркибидаги хлорицол тиббий жиҳатдан заҳарли таъсирга эга. Унинг маълум бир қисми очиқ ҳаво ёки қуёш нурида бактериялар томонидан парчаланиб, зарарсиз ҳолга келтирилади. Аммо уйнинг ҳаво алмашмайдиган, салқин жойлари, гиламнинг туклари орасида қолган пестицидлар йиллаб парчаланмай ётиши ҳам мумкин. Шунингдек, гиламлар орасида яшайдиган майда ҳашарот ва чанглар ҳам зарарли ҳисобланади. Ёш болалар гилам устида ўйнаётганида ёки эмаклаганида ана шундай майда ҳашарот ва чангларни ютиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Шу сабабли, гиламнинг тозалиги муҳим аҳамият касб этади. Айниқса, иш жойлари, пойафзал билан юриладиган гиламлар ўзига жуда кўп миқдорда зарарли чангларни тўплайди. АҚШда ўтказилган тадқиқотлар чанг таркибида полиброминат дифелинетир (PBDE – polybrominates diphenylethers) номли жуда хавфли модда борлигини аниқлади. Ёш болалар бир кунда ўртача 6000 нанограмдан кўпроқ кимёвий моддани нафас олиш орқали ичларига ютишади. «Биз бу даражадаги модда қанчалик салбий таъсир кўрсатишини ҳозирча аниқ айтолмаймиз», дейди изланиш олиб бораётган гуруҳ бошлиғи Хизер Степлитон (Hether Stapleton). «Натижалар шуни кўрсатадики, PBDE моддаси, асосан, уйдаги жиҳозлар: мебел, гилам, телевизор ва компьютерларда кўп учрар экан. Унинг овқат, қон ва она сути таркибида ҳам учраши кишини ташвишлантиради. Ҳозирда, АҚШдаги 3000 га яқин хавфли ўсма касалига чалиниш ҳолатларига гиламдан чиқадиган чанг сабаб бўлгани тахмин қилинмоқда». Уй шароитида барча воситалардан ажраладиган бензапиреннинг кунлик ўртача миқдори 110 нанограммга (учта сигарета таркибидаги миқдорга) тенг. Гиламдаги чанглар ўзида кадмий, қўрғошин каби оғир металл чанглари, полихлоринат биофениллар каби заҳарли моддаларни сақлаши мумкин. Гиламлар, айниқса, астма ва аллергияни қўзғайдиган бактериялар учун жуда севимли макон ҳисобланади. Косметика саноатида ишлатиладиган моддаларнинг 95 фоизи нефтдан олинади. Канцероген ва нейротоксик хусусиятларга эга косметик воситалар туғма нуқсон ва асаб тизими касалликларини ҳам келтириб чиқариши мумкин. Маркази АҚШда жойлашган озиқ-овқат ва дориларни назорат қилиш билан шуғулланувчи ташкилот (FDA – Food and Drug Administration) маълумотига кўра, пардоз-андозда ишлатиладиган 138 та ва бошқа спрейли атир (дезодорантлар) саноатида қўлланиладиган 20 та модданинг зарарли хусусияти бор экан. Кирларни юмшатувчи воситаларда хлороформ, хона дезодорантларида эса канцероген модда – парадихлор бензол мавжуд экани ҳам қайд этилган. Бироқ бу моддаларнинг инсон умри давомида зарарсизлик чегараси ҳақида ҳозирча аниқ бир хулосага келинмаган. Ҳаётимизнинг ҳар бир жабҳасига кириб борган, кўплаб зарарли кимёвий моддалардан ваҳимага тушмаслик мумкин эмас, албатта. Ҳозирда, бу моддаларнинг белгиланган меъёрларини аникдаш ва соғлиққа зарарли деб топилган миқдордан ошмаслиги учун профилактик чораларни ишлаб чикиш борасида изланишлар олиб борилмоқда. Кимёвий моддаларнинг зарарли меъёрини аниқ билмаганимиз ҳолда, уларнинг салбий таъсиридан сақланиш учун нималар қилиш лозим?
— Таркибида зарарли моддалар бўлган маҳсулотларни имкон қадар ишлатмаслик керак. Эҳтиёж туғилган ҳолатларда, маҳсулот этикеткаси ёки қўлланмасига қараб, керакли эҳтиёт чораларни қўллаш лозим. — Сунъий парфюмерия ўрнига табиий парфюмериялардан фойдаланиш, мақсадга мувофиқ. — Уй тозалиги, айниқса, гилам, шкаф каби чанг йиғиладиган жойларга, алоҳида эътибор беришимиз шарт. — Маиший қувур сувларини қайнатиб ёки махсус қадоқланган сувлардан фойдаланиш лозим. — Касаллик келтириб чиқарувчи унсурларни камайтиришнинг имкони бўлмаса, уларга қарши керакли тадбирлар қўллаш керак.
Ривожланган мамлакатларда фойдаланишга яроқсиз деб топилган ёки таъқиқланган кўпгина кимёвий моддалар, ривожланаётган мамлакатларда ҳали ҳам кенг кўламда ишлатиб келинмоқда. Шу боис таркибида кимёвий модда бўлган маҳсулотларни харид қилишда эътибор билан ёндашиш фойдадан ҳоли эмас.
Дуч келиш мумкин бўлган баъзи кимёвий моддалар ва уларнинг қаерда мавжудлиги ҳақида қуйида берилаётган маълумотлар сизга ёрдамчи бўлади, деган умиддамиз: 1. Ацетон: бўёқ, кир ювиш кукуни, идиш ювиш гели ва дезодорантларда учрайди. Оғиз қуриши, кўнгил айниши, қайт қилишни келтириб чиқаради. Асаб тизимига таъсир этади. 2. Бензалдегид: соч спрейи, оқартирувчилар, соч креми ва шампунларда учрайди. Кўз, тери, ўпка учун зарарли наркотик ҳисобланади. 3. Бензил ацетат: парфюмерия, юмшатувчилар, совун спрейи, оқартирувчилар таркибида мавжуд бўлиб, канцероген модда ҳисобланади. 4. Камфора: парфюмерия, крем, косметика воситаларида учрайди. Нафас йўлларига кириши инсон саломатлиги учун хавфли. 5. Этанол: аксар косметика ва тозалик воситаларида учрайди. Ҳолсизлик ва асаб тизими касалликларини келтириб чиқаради. 6. Лимонен: косметикада ишлатилади. Кўз ва тери учун зарарли. Ҳидлаш мумкин эмас. 7. Апинен, итерпинен, атерпинеол: косметикада ишлатиладиган кимёвий моддалар.
Нуриддин ҚОСИМОВ, шифокор
